U papug trzymanych w domach pasożyty wewnętrzne są rzadkie, częstsze są u papug trzymanych na zewnątrz w wolierach. Dzieje się tak dlatego, że większość pasożytów potrzebuje żywicieli pośrednich, a więc nie wystarczy zjedzenie przez papugę jaja pasożyta (które można przynieść np. z zielenina), ale konieczne jest zjedzenie żywiciela pośredniego którym mogą być ślimaki, muchy, dżdżownice itp. W domach papugi nie mają w zasadzie takiej możliwości. Czasem pasożyty jednak mogą dłuższy czas nie powodować żadnych objawów, a dopiero stres, np. związany ze zmianą właściciela czy współistnienie innej choroby powoduje, że pasożyty uaktywniają się i pojawiają się objawy choroby. Dlatego omówię najczęściej występujące pasożyty. W tej części pierwotniaki, w kolejnych kolejne pasożyty.

Przy zastanawianiu się nad chorobami pasożytniczymi ważna jest znajomość cyklu życiowego pasożytów, a zwłaszcza kwestia istnienia (lub nie) żywicieli pośrednich, jest to konieczne jeśli chce się zastanawiać nad możliwością wystąpienia danej choroby u konkretnego ptaka. Inną ważną rzeczą jest fakt, ze większość pasożytów jest specyficzna gatunkowo i konkretny gatunek pasożyta może wystąpić tylko u konkretnego gatunku żywiciela. W końcu ważna jest też wiedza czy dany pasożyt w ogóle występuje na terenie danego kraju (kontynentu). W dobie Internetu wielu informacji szukamy też na zagranicznych stronach i stąd możliwe są nieporozumienia.

Pierwotniaki

Pierwotniaki są organizmami jednokomórkowymi. Występują w postaci wegetatywnej - trofozoitu, a niektóre tworzą też formy przetrwalnikowe - cysty, oocysty. Charakterystyczne dla pierwotniaków są organella, dzięki którym komórka może spełniać funkcje życiowe. Posiadają organella ruchowe: wici, rzęski, nibynóżki, itp. Pierwotniaki są zarówno samożywne jak i cudzożywne, w tym pasożytnicze. Pierwotniaki pasożytnicze pobierają pokarm osmotycznie przez powierzchnię komórki, drogą fagocytozy lub wchłaniania. Rozmnażają się zarówno bezpłciowo (najczęściej przez podział na dwa osobniki) jak i płciowo (gamogonia).

Cykl życiowy wielu pierwotniaków jest bardzo skomplikowany, czasem wymaga różnych żywicieli. Na potrzeby tego artykułu nie jest jednak potrzebne dokładne omówienie całego cyklu życiowego i wszystkich form pasożytów.

Trichomonas gallinae - rzęsistek

Wywołuje chorobę zwaną trichomonoza. Inna nazwa tej choroby to rzęsistkowica, w starszej literaturze można też spotkać formę trichomonodoza, a u gołębi choroba ta nazywa się też żółtym guzkiem. Jest to choroba występująca powszechnie u gołębi oraz najczęstsza choroba pierwotniacza u papug, zwłaszcza u papużek falistych oraz rzadziej nimf i niektórych gatunków amazonek.

Trichomonac gallinae to wiciowiec gruszkowatego kształtu o wielkości 6-19 µm x 3-9 µm. Namnaża się bezpłciowo, przez podział. Nie tworzy form przetrwalnikowych. Nie ma żywicieli pośrednich.

Pasożyty umiejscawiają się w błonie śluzowej jamy dziobowej, przełyku i wola. Czasem w narządach wewnętrznych.

Do zarażenia dochodzi podczas karmienia młodych, a także przez zakażoną wodę i pokarm. Rzęsistki poza organizmem żywiciela mogą w sprzyjających warunkach przetrwać do 5 dni, w wodzie o temperaturze pokojowej do 26 godzin.

Rzęsistki powodują zmiany zapalne błoń śluzowych w których bytują; objawiają się one powstawaniem żółtawych ognisk martwiczych. Wytrącanie się włóknikowych nalotów może obejmować także tchawicę, co powoduje zwężenie jej światła, a czasem nawet zaczopowanie. W miarę trwania inwazji naloty nawarstwiają się co powoduje powstawanie grubych guzków. U papużek na ogół nie ma zmian w jamie dziobowej.

Czas inkubacji u papużek falistych trwa od dwóch tygodni do 6 miesięcy.

Podstawowe objawy to wymioty, problemy z oddychaniem, duszności. Następnie osowiałość, napuszenie, opuszczenie skrzydeł, utrata apetytu. W jamie dziobowej można znaleźć serowate naloty, poza tym występuje śluz czasem śmierdzący zgnilizną.

W przypadku szczepów o dużej zjadliwości może dojść do przenikania pasożytów do narządów wewnętrznych, głownie wątroby i serca, a także płuc, worków powietrznych, trzustki a czasem też mięśni.

U młodych papużek falistych dochodzi często do ciężkiej postaci trichomonozy (na ogół dotyczy to nie tylko wola, ale też narządów wewnętrznych). Śmiertelność może przekraczać 40 %. U starszych ptaków częściej trichomonoza ma przebieg bezobjawowy.

Chorobę diagnozuje się poprzez badanie świeżego wymazu z wola pod mikroskopem. Wymaz z wola powinno się pobrać, rozcieńczyć podgrzana solą fizjologiczna i natychmiast oglądać. Pod mikroskopem będą widoczne szybko poruszające się pasożyty.

Chorobę należy różnicować przede wszystkim z drożdżycą, infekcjami bakteryjnymi, a przy występowaniu nalotów należy różnicować z drożdżycą oraz ospą.

Podstawowym lekiem stosowanym w trichomonozie jest metronidazol. Jako uzupełnienie leczenia powinno się stosować witaminę A.

Kokcydia

Są to pierwotniaki z różnych rodzajów zaliczanych ogólnie do kokcydiów.  W przypadku papug największe znaczenie mają dwa rodzaje: Eimeria i Izospora.

Wywołują one chorobę zwaną koncydioza.

Kokcydia stanowią duże zagrożenie w chowie drobiu i stąd są chyba najbardziej znanymi pierwotniakami jeśli chodzi o ptaki. U papug prawdopodobnie występują tylko w całkiem wyjątkowych przypadkach.

Kokcydia są pasożytami występującymi w jelitach (u ptaków wyjątkiem jest Eimeria truncata, która występuje w nerkach) i tam się rozmnażają. Z kałem wydalane są formy przetrwalnikowe, rodzaje jaj, oocysty. Następnie oocysta musi przejść w środowisku zewnętrznym proces sporulacji. Trwa on zależnie od gatunku od kilkunastu do kilkudziesięciu godzin. Dopiero wysporulowane oocysty są inwazyjne, tzn. mogą zakazić innego ptaka. Dlatego ważne jest zachowanie higieny i częste sprzątanie podłoża. W jelitach, pod wpływem odpowiednich enzymów, dochodzi do otwarcia oocysty i wyklucia się larw.

Kokcydia są bardzo specyficzne gatunkowo, tzn. że dany gatunek kokcydii może rozwijać się tylko u danego gatunku ptaka. Dodatkowo jeszcze rozwijają się tylko w określonych odcinkach przewodu pokarmowego. Oocysty kokcydii innego gatunku albo w ogóle nie otworzą się w jelitach (nie wylęgną się larwy) albo zostaną one strawione. Wydalanie przez ptaka oocyst innych gatunkowo kokcydii nazywane bywa fałszywą kokcydiozą. Tak więc u papugi nie dojdzie do choroby po zjedzeniu oocysty kokcydii drobiu czy np. ssaków. W literaturze medycznej można spotkać tylko parę przypadków występowania kokcydii u papug i to tylko u papug na wolności. W Polsce znane są badania papug w paru sklepach zoologicznych pod kątem kokcydii. U dużej części tych papug wystąpiły kokcydia, ale w niewielkiej liczbie. Nigdzie w literaturze nie ma danych na temat tego jaka ilość oocyst w kale u papug świadczy o chorobie. Tak więc trudno cokolwiek na temat kokcydiozy u papug powiedzieć.

Na pewno w przypadku znalezienia w kale większej ilości oocyst (co wymaga zastosowania specjalnych metod badań) oraz wystąpienia objawów klinicznych, trzeba podjąć leczenie takie jak w kokcydiozie. Przy bardzo niewielkiej liczbie oocyst według mnie sensowne będzie szukanie innej przyczyny objawów. Fałszywe zdiagnozowanie kokcydiozy i leczenie jej może bowiem opóźnić podjęcie właściwego leczenia, a tym samym narazić papugę nawet na utratę życia.

Głównym objawem kokcydiozy jest biegunka, czasem z krwią. Nie są to więc objawy specyficzne.

Jest wiele leków stosowanych w leczeniu kokcydiozy np. sulfonamidy czy Toltrazuril. Dodatkowo powinno się po skończeniu leczenia podawać witaminy z grupy B..

Systematycznie do kokcydiów zalicza się także pierwotniaki z rodzajów Toxoplasma i Cryptosporidium, wywołują one jednak inne choroby (nie nazywane "kokcydiozą") i dlatego omawiam je oddzielnie.

Toxoplasma gondii

Pierwotniak ten wywołuje chorobę zwaną toksoplazmoza. Choroba ta jest dość znana jeśli chodzi o ludzi.

Żywicielem ostateczny pasożyta są koty i inne gatunki kotowatych. Tylko u tych gatunków może wystąpić jelitowa postać toksoplazmozy i tylko u tych gatunków dochodzi do rozmnażania płciowego toksoplazmy oraz wydalania oocyst. Tuż po wydaleniu oocysty nie są groźne, dopiero po przejściu pewnych przeobrażeń (trwa to kilkanaście do kilkudziesięciu godzin) oocysty stają się inwazyjne. Oznacza to, że dopiero wtedy można się zarazić.

Ptaki, podobnie jak ludzie, są żywicielami pośrednimi toksoplazmy. Żywicielami pośrednimi mogą być prawdopodobnie wszystkie gatunki ssaków i ptaków. Papugi mogą być bezobjawowymi nosicielami toksoplazm.

Do zakażenia dochodzi poprzez kontakt z odchodami kotów. Jak już jednak wspomniałam, świeże odchody nie są groźne, zawierają bowiem nieinwazyjne oocysty. Dlatego najprostszym sposobem uchronienie papug (a także siebie) jest częste sprzątanie kuwety kota. Jeśli chodzi o papugi, to nie powinno się im w ogóle pozwalać na jakikolwiek kontakt z kuwetą kota. Nie mówiąc o tym, ze w ogóle nie powinno się trzymać papug razem z kotami. U ptaków trzymanych w wolierach zewnętrznych do zakażenia może dojść po zjedzeniu bezkręgowców (np. dżdżownice, ślimaki, muchy), które mogą brać udział w rozprzestrzenianiu oocyst. Nie ma natomiast możliwości żeby papuga zaraziła się od papugi albo innego zwierzęcia. Do zakażenia od żywiciela pośredniego może dojść jedynie przez zjedzenie niedogotowanego mięsa tego zwierzęcia.

U żywicieli pośrednich dochodzi jedynie do bezpłciowego namnażania. Z połkniętych oocyst wydostają się sporozoity (jedna z form rozwojowych), które z krwią przedostają się do różnych organów gdzie powstają pseudocysty lub cysty. Wewnątrzkomórkowe pseudocysty  i cysty umiejscawiają się w narządach miąższowych, układzie nerwowym oraz mięśniach gdzie wywołują zmiany zapalne oraz martwice.

Objawy toksoplazmozy u ptaków są mało charakterystyczne, może to być ogólne osłabienie, apatia, utrata apetytu i związane z tym wychudzenie. Może pojawić się biegunka. Czasem pojawiają sie objawy ze strony układu nerwowego: niezborność ruchów, zaburzenia równowagi, porażenia, skręty szyi. U gołębi i kanarków dość często notowano zapalenie spojówek oraz ślepotę.

Rozpoznanie przyżyciowe jest bardzo trudne. W przypadkach choroby przewlekłej możliwe są badania serologiczne.

Leczenie ptaków nie jest opracowane. W przypadku drobiu zarażone ptaki eliminuje się ze stada.

Człowiek może zarazić się od ptaków jedynie spożywając mięso zawierające pseudocysty lub cysty. Tak więc samo posiadanie papugi, nawet jakby była nosicielem toksoplazmozy, nie jest zagrożeniem dla ludzi!

Cryptosporidium

Pierwotniaki te występują w formie trofozoitów oraz oocyst. Nie mają żywicieli pośrednich, tak więc cały cykl życiowy oraz rozmnażanie zarówno bezpłciowe jak i płciowe następuje u jednego żywiciela. Formą zakaźną są inwazyjne oocysty. U papug kryptosporydioza występuje przede wszystkim u papużek falistych. Choroba rzadko jest chorobą pierwotną. Częściej objawy kliniczne występują u ptaków z osłabionym systemem odpornościowym z innych powodów, przede wszystkim z powodu chorób wirusowych np. PBFD. Prawdopodobnie pomiędzy chorobami wirusowymi a kryptosporydiozą istnieją zależności, które powodują, że rozwój jednej choroby pociąga za sobą rozwój drugiej (oczywiście papuga musi być wcześniej nosicielem jednej z chorób).

Zarażenie następuje poprzez zjedzenie lub wdychanie inwazyjnych oocyst. Część oocyst to tzw. oocysty cienkościenne (jest ich ok. 20 %), z których pewne formy pierwotniaka mogą uwalniać się jeszcze w jelitach. Dochodzi wtedy do autoinfekcji.

Pasożyt umiejscawia się w jelitach, rzadziej w układzie moczowym oraz oddechowym. Rozwijające się pierwotniaki uszkadzają komórki nabłonka. Objawy zależą od gatunku i zjadliwości pierwotniaka oraz stopnia inwazji. Choroba może przebiegać bezobjawowo, zwłaszcza postać jelitowa.

Kryptosporidiozę układu pokarmowego notowano u papużek falistych, amazonek, ar, nimf, nierozłączek i kakadu. Pasożyty rozmnażają się w komórkach nabłonka jelit, bursy Fabrycjusza i kloaki wywołując stany zapalne. Głównym objawem jest biegunka.

W przypadku kryptosporydiozy układu oddechowego przede wszystkim może dojść do zaburzenia funkcjonowania "układu śluzowo-rzęskowego". Głównymi objawami są: depresja, anoreksja, katar, kaszel, kichanie, duszność, a także zapalenie spojówek, zatok, krtani oraz worków powietrznych. Kryptosporydioza układu oddechowego była opisywana u papużek falistych.

Nie znalazłam informacji na temat kryptosporydiozy nerek u papug.

Do postawienia diagnozy można wykorzystać specjalne rodzaje flotacji, a także wybarwianie oocyst. Można stosować metody serologiczne (ELISA), immunohistochemiczne oraz PCR.

W diagnozie różnicowej należy wykluczyć kokcydiozę, a w przypadku objawów ze strony układu oddechowego inne schorzenia dające podobne objawy.

Leczenie ptaków nie jest opracowane, można próbować podawać Toltrazuril. Do dezynfekcji wykorzystuje się gorącą parę oraz środki z dodatkiem krezolu.

Kryptosporydioza występuje także u ssaków, ale u nich wywołują ją inne gatunki pasożyta. Prawdopodobnie nie ma możliwości aby ssaki zakaziły się od papug oraz papugi od ssaków.

Giardia sp.

Chorobę wywołują pierwotniaki  z rodzaju Giardia. Występują one w dwunastnicy i jelitach. Do zakażenia może dojść poprzez zakażoną wodę

Wątpliwe jest zakażenie od ssaków.

Choroba ta dość powszechnie występuje w Stanach Zjednoczonych, często chorują na nią nimfy. U papużek falistych wydzielono Giardia psittaci. W Europie w zasadzie nie występuje dlatego nie będę omawiać tego pierwotniaka szerzej.

Inną chorobą pierwotniaczą, która także nie występuje w Europie u papug jest sarkocystoza, której w związku z tym też nie będę omawiać.

Inne

Czasem występują u papug też inne pierwotniaki, są one jednak bardzo rzadkie.

I na koniec jeszcze chciałabym podkreślić jedną rzecz. Wszystkie opisane pasożyty występują u papug, zwłaszcza trzymanych w domach, dość rzadko. Dlatego nie należy doszukiwać się ich przy każdych podobnych do wymienionych objawach. Dobrze wiedzieć, że coś takiego występuje, ale w przypadku zachorowań należy najpierw brać pod uwagę inne, znacznie częściej występujące choroby.

Źródła: "Veterinärmedizinische Parasitologie" T. Schnieder; "Parazytologia i parazytozy zwierząt" J. L. Gundłach, A. B. Sadzikowski ; "Clinical Avian Medicine" Cz. 1 i 2 G. Harrison, T. Lightfoot; "Avian Medicine: Principles and Application" G. Harrison, L. Harrison, B. Ritchie; "Kompendium der Zirvogelkrankheiten" E. F. Kaleta; artykuły oraz informacje z zajęć.