Miałam kiedyś profesora psychologii, który zaczynał każde zajęcia kręcąc głową i mówiąc: „Zachowanie jest niewątpliwie złożone”.

Nie było nigdy prawdziwszych słów, a kiedy chodzi o złożone zachowania naszych oswojonych papug na pewno mamy ręce pełne roboty. Przy skłonnościach papug do skubania, wyskubywania i niszczenia sobie piór... nieustannego krzyku, skrzeczenia, nawoływania i wrzeszczenia ... nie wspominając o dziobaniu, szczypaniu, gryzieniu i drapaniu pazurkami – nigdy nie jestem pewna kogo prosić o pomoc, dr Skinner czy dr Seuss!

Mówiąc w skrócie problem dotyczący zachowań wydaje się być wyjątkowo skomplikowany. Mam przed oczami obraz znanej zabawki: rząd wiszących obok siebie srebrnych kulek w drewnianej ramie i w momencie, gdy unosisz jedna ze skrajnych kulek i puszczasz, siła uderzenia sprawia ze jedna przekazuje uderzenie drugiej klikając tak przez długi czas nim ustaną. Tak, jak i ta zabawka, zachowanie wprowadza w ruch nieustanną kaskadę wzajemnych oddziaływań, do tego stopnia, że próba analizowania jakiegokolwiek zachowania odrębnie od innych jest w zasadzie pozbawiona sensu. Zachowanie jest częścią niekończących się wzajemnych zależności pomiędzy indywidualną strukturą genetyczną, historią zachowań wyuczonych, a środowiskiem i warunkami w jakich dane zachowanie występuje.

Stojąc twarzą w twarz z czymś tak skomplikowanym nic dziwnego, że wszystkim nam zdarza się, iż czujemy się przytłoczeni i bezradni w czasie pracy z naszymi papugami. Aby poprawić naszą zdolność rozumienia i możliwość wpływu na zachowanie naszych papug, potrzebujemy systematycznego podejścia, które zapewni jasne ramy i uprości to, co się wydaje skomplikowane.

Prosto jak ABC

Jedna z metod pozwalająca na zrozumienie konkretnego zachowania zwana jest analizą ABC. Litery te pochodzą od trzech elementów uproszczonego „równania” zachowań: przyczyna (z ang. Antecedents), zachowanie (ang. behavior), skutek (ang. consequences). Dzięki analizie ABC możemy zidentyfikować (poprzez uważną obserwację) warunki i zdarzenia, które miały miejsce przed analizowanym zachowaniem – przyczynę tego zachowania oraz zidentyfikować rezultaty, które zostały przez to zachowanie spowodowane – jego skutki. Ta prosta analiza, jeśli idzie w parze z umiejętnością przenikliwej obserwacji i kreatywnym rozwiązywaniem problemów, pomoże nam wyjaśnić sposób, w jaki podstawowe składniki zachowania są ze sobą powiązane. Pozwoli nam to dotrzeć do ważnych wniosków i strategii uczenia.

Jak

Mamy sześć kroków analizy ABC:

1. opis analizowanego zachowania (opisanie tego, co jest możliwe do zaobserwowania);
2. opis wydarzeń i warunków jakie miały miejsce bezpośrednio przed analizowanym zachowaniem;
3. opis skutków jakie nastąpiły bezpośrednio po analizowanym zachowaniu;
4. analiza całej sekwencji: przyczyna, zachowanie i skutek;
5. obmyślenie nowych przyczyn i/lub nowych skutków, tak by nauczyć nowych zachowań lub zmienić obecne;
6. ocena rezultatów.

Popatrzmy na przykład: Veda, moja, skądinąd urocza, aleksandretta większa dziobie mocno, kiedy podstawiam jej rękę wewnątrz klatki. Widząc problem w izolacji i pozbawiony otoczenia, moglibyśmy wysnuć hipotezę, ze papuga jest agresywna, dochodzą do głosu hormony, broni swojego terytorium lub próbuje dominować. Ewentualnie, może być uparta, nieposłuszna, nie chce współpracować, lub po prostu może być zwykłym zepsutym łobuzem. Każde i żadne z tych przypuszczeń może być właściwe, lecz z punktu widzenia rozwiązywania problemu są jedynie etykietkami nazywającymi dane zachowanie a nie rozwiązaniem. I ponieważ nie opisują obserwowalnego zachowania jako takiego nie można być pewnym ich prawdziwości..

Analiza ABC

Poniżej przedstawię analizę dziobania Vedy używając do tego analizy ABC.
1. Tło i otoczenie: kiedy zachęcam Vede do wyjścia z klatki na moja dłoń ona często, choć nie zawsze, dziobie mnie. Nie dziobie natomiast w żadnym innym wypadku i w żadnych innych okolicznościach. Robi to bez względu na porę dnia i dotyczy to wszystkich członków rodziny. Kiedy jednak już wyjdzie z klatki, wchodzi na rękę i schodzi z niej bez wahania, w każdym miejscu, włączając w to dach klatki. Przez trzy, cztery godziny dziennie Veda bawi się radośnie na swoim drzewku w salonie, uwielbia tulenie i relaksuje się przy czyszczeniu piórek czy zabawie swoimi zabawkami. Tak więc pod każdym innym względem jest ona wyjątkowo wspaniałym ptasim kompanem.

Krok 1.
Opisanie w sposób jasny i czytelny analizowanego zachowania (dokładne opisanie tego, co można zaobserwować i tylko tego, co można zaobserwować).

Źrenice Vedy rozszerzają się, chwyta mocniej żerdź, odchyla ciało i czeka w takiej pozycji sekundę lub dwie. Jeśli nie zabiorę dłoni mocno ją dziobie

Krok 2.
Opisanie przyczyn.

Zawsze kiedy podchodzę do klatki Vedy witam się z nią, żeby dać jej znać ze tu jestem. Otwieram drzwiczki klatki, powoli podstawiam rękę i mówię „Wejdź Veda”.

Krok 3.
Opisanie konsekwencji.

Zabieram moją podziobaną rękę (zraniona i wściekła) a Veda zostaje w klatce, drzwiczki zostają zamknięte.

Krok 4.
Zbadanie sekwencji: przyczyny, zachowanie i skutki.

Zawsze jak podchodzę do klatki Vedy witam się z nią, żeby dać jej znać ze tu jestem. Otwieram drzwiczki klatki, powoli podstawiam rękę i mówię „Wejdź Veda”, źrenice Vedy rozszerzają się, chwyta mocniej żerdź, odchyla ciało i czeka w takiej pozycji sekundę lub dwie. Jeśli nie zabiorę dłoni mocno ja dziobie.
Zabieram moją podziobaną rękę (zraniona i wściekła) a Veda zostaje w klatce.

Zatrzymajmy się na chwilę w tym miejscu, aby zbadać spostrzeżenie, które jest rezultatem tej analizy, jako, że pomogło mi to wyjaśnić kilka ważnych rzeczy. Po pierwsze na długo zanim wystąpił problem z dziobaniem, zaobserwowałam, że Veda przejawia wiele różnych reakcji w konkretnych miejscach w przypadku różnych przyczyn.
Przed analizą ABC dziobania Vedy, nie zdawałam sobie sprawy ze ona napręża ciało, odchyla się na żerdzi i rozszerza źrenice w odważnej próbie zmuszenia mnie do wycofania się. Jakie to nadzwyczajne!

W tym świetle staje się jasne, ze prawdziwą przyczyną prowokującą ją do dziobania nie jest moje włożenie reki do klatki, lecz zignorowanie jej nieagresywnego komunikatu, prośby o opuszczenie klatki. Tylko, kiedy ignoruje ten sygnał i uparcie trzymam się swojego ona ucieka się do przemocy.

Wiec kto puścił w ruch srebrną kulkę w tym przypadku: Veda czy ja?

Jasne jest również, że wycofując rękę z klatki i zostawiając papugę w klatce samą przyczyniałam się do umacniania dziobania. Za każdym razem reagując tak nieświadomie lecz wyraźnie uczyłam Vede, ze dziobanie jest skutecznym i koniecznym sposobem na wygonienie mojej dłoni z klatki i najwyraźniej rzeczywiście to jedyny sposób skoro pokojowe ostrzeżenie nie działało. Jestem pewna, że zapewniłaby mnie, ze to nic osobistego, ale ja byłam.... tępa! Wyobraźcie sobie jak tłumaczyłaby to naszej nimfie – pisklęciu? „Słuchaj maleńka, nieważne jak miła i grzeczna chcesz być, te ludzkie istoty reagują na jedno i tylko jedno: agresje. Tu jest prawdziwa dżungla!”

Krok 5.
Obmyślenie nowych przyczyn i/lub skutków.

Po dokładnym rozważeniu swoich możliwości w tej sytuacji, wybrałam zmianę przyczyny w celu zmniejszenia częstotliwości dziobania. Po pierwsze nie mówię już „Wejdź”, kiedy chce aby opuściła klatkę tylko pytam „Chciałabyś wejść?”. Jeśli ona manifestuje zachowanie ostrzegawcze, traktuje je jako „Nie, ale dziękuję ze zapytałaś” i spokojnie wyciągam rękę z klatki. Zostawiam wtedy drzwi do klatki otwarte pozwalając jej wyjść, jeśli i kiedy się zdecyduje. Jako dodatkowa strategie obrałam naukę wchodzenia na żerdź w tych rzadkich przypadkach, kiedy jestem zmuszona wyciągnąć ja z klatki. Ćwiczymy wchodzenie na patyk kilka razy w tygodniu, i za każdym razem Veda zostaje wręcz zasypywana nagrodami i buziakami.

Krok 6.
Ocena rezultatów.

Zmiana przyczyny w celu zmniejszenia częstotliwości dziobania okazała się wielkim sukcesem. Oczywiście nie jest to zaskakujące, że Veda nie dziobie – respektując jej ostrzeżenia nie daje jej okazji ani powodu do dziobania. Pokazuje jej swoja dłoń i pytam czy zechce wyjść. Jeśli chwyta mocniej żerdź, odchyla ciało, a źrenice się jej rozszerzają to zabieram rękę i idę zająć się innymi sprawami (wiecie, takimi jak mycie klatek, zmiana pojemników z woda).

Co bardzo mnie zaskoczyło, to fakt, że po kilku miesiącach kiedy pozwalałam jej decydować w jaki sposób chce wyjść z klatki, coraz rzadziej odrzuca moja ofertę, wybiera delikatne wskoczenie na moja dłoń i dalej na przejażdżkę! Kto wie... może wolność wyboru była dla niej bardzo ważna lub korzystne okazało się, że sama ma kontrolę nad tym co robi. Prawdopodobnie jej poziom zaufania wzrósł, kiedy obniżyłam moją oczywistą dominacje. Wszystko to są bardzo interesujące możliwości.

Podsumowując

Moim zdaniem za bardzo koncentrujemy się na naszym wpływie na zachowanie. Jest to szczególnie częste, kiedy mamy do czynienia z zachowaniem negatywnym, które chcemy zmienić lub wyeliminować. W ten sposób sami siebie ograniczamy do nagradzania lub karania. Dzięki tej analizie możemy dojść do tego jakie czynniki zewnętrzne mają wpływ na zachowanie papugi, co robimy aby ją zachęcić lub sprowokować do danego zachowania. Przyczyny powinny być odpowiednio dobrane, aby zapewnić pożądane zachowanie. Jeśli będziemy w ten sposób postępować możemy łatwo wybierać skutki – jeśli zachowanie jest akceptowalne, skutki są pozytywne. Szczerze wierze (a moje doświadczenia nabyte podczas pracy z dziećmi to potwierdzają), że za każdym negatywnym zachowaniem stoją złe przyczyny.

Niektórzy z was mogą mieć inne spostrzeżenie do dodania do mojej analizy, mogą też zasugerować inne rozwiązanie. Zapewne jest więcej możliwości owocnego zanalizowania sekwencji zachowania i więcej niż jedno użyteczne rozwiązanie.

Poprawna analiza i rozwiązanie to takie, które prowadzi do właściwych rozwiązań, pozwala tobie i papudze żyć w harmonii i udoskonala wasze wzajemne stosunki. W opisanym przypadku Vedy wszystko to zostało spełnione. W nauczaniu ptaka jesteśmy ograniczeni tylko naszymi zdolnościami do obserwowania, wyobraźnią i naszym postanowieniem traktowania papugi w sposób ludzki i ze współczuciem.

Oczywiście zachowania nie zawsze są tak linearne jak wynikałoby to z analizy ABC, ale wydaje mi się, ze o wiele ważniejsze jest to, że zachowanie nikogo z nas, włączając w to nasze cudowne papugi, nie jest niezależne od tego, co jest wokół nas. Chociaż analiza zachowań może czasem przypominać spacer po gabinecie luster w wesołym miasteczku, bywa ze zachowania są bardzo przewidywalne. Właśnie wtedy ograniczone podejście do analizy zachowania jest właśnie tym, czego potrzebujemy żeby lepiej zrozumieć i opracować lepsze strategie uczenia.
Uważam analizę zachowań papug ABC za bardzo użyteczne narzędzie do wyjaśniania powiązanych elementów wielu, wielu różnych typów zachowań. Jak tylko wszelkie powiązania zostaną wyjaśnione, znalezienie pozytywnych rozwiązań staje się prostsze. Mam nadzieje ze wypróbujecie analizę ABC i uznacie ja za pomocny dodatek do dotychczas stosowanych narzędzi wychowawczych.

Dr Susan G. Friedman jest profesorem psychologii, zajmuje się problemami zachowań i uczenia także u papug. Opublikowała wiele artykułów o zachowaniu i uczeniu papug.

Polska wersja tekstu pochodzi z roku 2005 i pierwotnie była zamieszczona w serwisie Cockatiel czyli Nimfa.