Kto wyżej ten ważniejszy - czyli o dominacji u papug
oraz
ak nauczyć papugę wracać do klatki

Kiedy osoby trzymające ptaki szukają wytłumaczenia dla skomplikowanych zagadnień związanych z zachowaniem swoich podopiecznych, często pojawia się problem dominacji związanej z wysokością (nie ma na to zgrabnego polskiego określenia, w artykule będziemy więc używać "dominacja z wysokości" - red.). Cóż to jest za zjawisko, że postrzegane jest jako źródło wielu problemów związanych z nieodpowiednim zachowaniem ptaków? "Nie pozwól aby ptak znalazł się powyżej linii twoich oczu, ponieważ poczuje władzę, dominację i zacznie cię dziobać". Cóż to za teoria, w którą tak wielu ludzi wierzy? Czy dotyczy również papug?

Moje spojrzenie na problem 'dominacji z wysokości' jest trochę odmienne od obiegowych opinii, prawdopodobnie dlatego, że wynika z innych doświadczeń. Studiowałem i szkoliłem papugi przez ponad 40 lat, a od ponad 25 lat jestem profesjonalnym "trenerem" ptaków. Jedną z najistotniejszych rzeczy jakich się nauczyłem przez te wszystkie lata jest umiejętność zadawania kluczowych pytań. Dwa podstawowe, zasadnicze pytania brzmią: "co jest motywacją zachowania" oraz "jak to się ma w relacji do zachowań tego gatunku ptaków w ich środowisku naturalnym?". Te pytania umożliwiają wniknięcie w sposób myślenia ptaków i jednocześnie zapobiegają błędnym interpretacjom z antropomorficznego punktu widzenia, co ludzie niestety zwykle czynią.

Zatem, dlaczego papuga miałaby chcieć zdominować człowieka? Co mogłaby dzięki temu osiągnąć? Czy próbuje cię zdominować, aby cię zmusić do zrobienia czegoś dla niej? Czy próbuje cię skarcić, dać nauczkę? Dlaczego w ogóle papuga miałaby chcieć cię zdominować?

To prowadzi nas do następnego pytania: "Jak to się wiąże z zachowaniem tego gatunku papug w ich środowisku naturalnym?". Niektórzy twierdzą, że pragnienie dominacji jest naturalnym zachowaniem pośród papug. Wielu ludzi głosi w mowie i na piśmie o hierarchii w grupach dzikich papug. Niektórzy z nich twierdzą nawet, że można ustalić pozycję danej papugi w hierarchii poprzez ustalenie na jakiej wysokości siada na drzewie. Im wyższa jest to gałąź tym bardziej dominująca papuga. Miałem jednak to szczęście, że mogłem obserwować kilka gatunków papug w ich naturalnym środowisku. Mogę zatem powiedzieć, że nigdy nie widziałem żadnych przejawów hierarchii wśród papug.

Jednakże, proszę mi nie wierzyć tylko na słowo. Rozmawiałem na ten temat z wieloma naukowcami (przynajmniej sześcioma) zajmującymi się badaniem papug w ich naturalnym środowisku. Żaden z tych ekspertów nie przypominał sobie, aby kiedykolwiek zauważyli przejawy hierarchii pośród dzikich papug. Co więcej, moja wzmianka o poglądzie wiążącym pozycję dominującą z wysokością jaką ptak zajmuje na drzewie spotkała się wpierw z konsternacją, a następnie śmiechem i cynicznymi komentarzami prawie wszystkich badaczy. Wszyscy naukowcy mówili natomiast o agresji między papugami, którą obserwowali na porządku dziennym. Jednakże, te agresywne zachowania związane są głównie z pozyskiwaniem lub obroną zdobytego pożywienia. Ponadto, eksperci twierdzą, że zwycięzca danej konfrontacji, może równie dobrze przegrać kolejną z tym samym rywalem. W grupach dzikich papug nie zaobserwowano dotąd zjawiska stałego dominanta, przywódcy. Jak również, żaden ze specjalistów w tej dziedzinie nie odnotował przypadku agresji mającej na celu zdobycie lub utrzymanie pozycji dominującej w grupie.

Mówiąc brutalnie i szczerze, 'dominacja z wysokości' nie istnieje pośród papug. Najprawdopodobniej ta teoria stanowi wyraz prywatnych przekonań pewnych osób, które znalazły możliwość ich wyrażenia właśnie na przykładzie papug. Naiwni właściciele ptaków, szukając łatwych rozwiązań dla skomplikowanych problemów, bezkrytycznie przyjmują argumenty przemawiające za teorią, zgodnie z którą papuga odczuwa swą silniejszą pozycję, gdy znajdzie się ponad wysokością oczu człowieka a następnie wyraża to poczucie dominacji poprzez agresję. Towarzyszący tym poglądom mit, jakoby dzikie papugi ustanawiały hierarchię w grupie według wysokości zajmowanej na drzewie jest tak samo oderwany od rzeczywistości jak powyższa teoria. Zachowanie papug jest o wiele bardziej złożone niż się to niektórym wydaje.

Zatem, dlaczego tak wielu ludzi popiera i propaguje tą teorię? Zacznijmy od tego, że społeczność ludzką charakteryzuje określona hierarchia. Kiedy byliśmy dziećmi to władzę nad nami mieli ludzie wyżsi od nas ('dominacja z wysokości'). Większość ludzi nawet jako dorośli doświadcza relacji, kontaktów o charakterze hierarchicznym. Te relacje mają jednak więcej związku ze społecznymi uwarunkowaniami niż z aspektami fizycznymi w postaci różnicy wzrostu. Niektórzy właściciele psów z powodzeniem wykorzystują siłę fizyczną i agresję w opartych na dominacji relacjach ze swym pupilem (co pies automatycznie rozumie i akceptuje, ale bynajmniej nie kot!). Co więcej, nie jest rzeczą niezwykłą zjawisko hierarchicznej dominacji w grupach papug hodowanych. Nienaturalne środowisko pobudza nienaturalne zachowania. Grupki papug utrzymywane w małej przestrzeni z pewnością wypracują między sobą układy hierarchiczne jako sposób przeżycia. Jednakże, tego typu hierarchia ustanawiana jest w wyniku ukształtowania się określonych relacji między ptakami a nie na podstawie wysokości, na której ptak znajduje się w klatce. Warto dodać, że gdyby te same papugi przebywały w swoim naturalnym środowisku nie byłyby zmuszone do tak bliskich kontaktów i uniknęłyby wielu ataków agresji a tym samym nie dążyłyby do ustanawiania między sobą hierarchii.

Jest rzeczą bardzo łatwą i prostą dla niektórych hodowców interpretować agresję papugi jako przejaw chęci dominacji. Wykorzystanie agresji jako narzędzia władzy jest normalnym zjawiskiem u wielu gatunków ssaków, łącznie z ludźmi, jednak nie występuje ono wśród papug. Papugi nie mają wrodzonej skłonności do kształtowania relacji hierarchicznych opartych na dominacji ani z innymi papugami w naturze, ani tym bardziej z ludźmi w niewoli. Można natomiast w różny sposób wzbudzić agresję papugi, gdy znajdzie się ona powyżej linii oczu człowieka. Jednakże chęć dominacji z pewnością nie stanowi motywu agresywnego zachowania.

Wyobraźmy sobie papugę siedzącą na górze klatki, która dziobie właściciela, gdy ten próbuje ją stamtąd zdjąć. Czy to zachowanie oznacza, że papuga chce okazać swoją dominację? Pomyślmy co się zwykle dzieje po zabraniu papugi z dachu klatki. Właściciel wkłada papugę do klatki, zamyka ją pozostawiając ptaka w klatce na dłuższy czas. Wydaje mi się, że to stanowi dużo trafniejsze wytłumaczenie dlaczego papuga dziobie swojego opiekuna - po prostu nie chce iść z powrotem do klatki! Ponadto, prawdopodobnie nauczyła się, że dziobanie jest efektywnym sposobem komunikacji z człowiekiem.

Zanim dziób papugi stanie się narzędziem walki, zwykle wykorzystuje ona cały arsenał języka ciała i innych form naturalnej komunikacji celem wyrażenia chęci pozostania na górze klatki. Jednak niewielu ludzi rzeczywiście chce odczytywać ten specyficzny język. Niestety większość ślepo zapatrzona w cel działania z premedytacją staje tak, aby być wyżej papugi, pomimo jej agresywnych ruchów. Chwytając się ostatniej deski ratunku, lub wyrażając w ostateczny możliwy sposób swoje niezadowolenie ptak atakuje i dziobie. Wtedy człowiek automatycznie cofa rękę i dopiero po chwili podstawia dłoń aby ptak na nią wszedł. Czasem po takim ataku mija dłuższy czas, gdyż opiekun szuka drążka lub gałązki aby się nią posłużyć zamiast ręką. W ten sposób następuje wzmocnienie skłonności papugi do tak agresywnych zachowań. Z pewnością przy następnej okazji ptak zareaguje identycznie, gdyż wówczas człowiek przestaje choć na chwilę próbować go łapać. Ptak uczy się, ze dziobanie jest skuteczną drogą komunikacji z człowiekiem.

Mówiąc prosto, papugi lubią przebywać wysoko. To instynkt przetrwania podpowiada im siadanie na wysokich gałęziach, gdzie trudno jest dotrzeć drapieżnikom, a papugi mogą lepiej obserwować otoczenie jak i szybciej uciec. Udomowione ptaki mogą się więc nauczyć towarzyszenia właścicielowi na jego ramieniu lub głowie. Niektóre z nich preferują ramiona ze względu na bliskość twarzy opiekuna, inne doceniają relatywnie mocną stabilność ramienia, natomiast są i takie papugi, które szukają schronienia przed ludzkimi rękami, z którymi miały już wcześniej przykre doświadczenia. W zasadzie nie wymieniając jeszcze całego wachlarza przyczyn, dla większości papug ramiona, góra klatki, zasłony, półki stanowią idealne miejsce do siedzenia.

Oczywiście, większość ludzi nie może sobie pozwolić na pozostawianie papugi na klatce przez cały czas. Zatem, jak wprowadzić ptaka z powrotem do klatki? Tak jak już wcześniej proponowałem zadaj sobie pytanie o motywację. Dlaczego papuga miałaby mieć ochotę wracać do klatki? "Powinna" - to może zadziałać w stosunku do psa, ale z pewnością nie zadziała w przypadku papugi. "Musi" - może poskutkować ale z patykiem, rękawiczkami, wytrwałością i może rozlewem krwi. Dużo lepiej jest jednak stworzyć takie środowisko, warunki, relacje które sprawią, że papuga sama zechce pójść do klatki.

Pozytywne wzmocnienie to technika nauczania, która może zrewolucjonizować twoje relacje z ptasim pupilem. Polega ona na tym, że bezpośrednio po pożądanym zachowaniu następuje coś co twojej papudze sprawia dużą przyjemność. Dla udomowionych papug wzmocnieniem może być np. pochwała odpowiednią intonacją głosu, podrapanie po główce, albo ulubiony smakołyk, który nie stanowi codziennej diety ptaka. W rezultacie stosowania takiej kolejności działań papuga będzie chętniej powtarzać zachowania po których jest nagradzana. Negatywne wzmocnienie to również technika uczenia określonych zachowań, ale polega na tym, że pożądane zachowanie papugi eliminuje coś co ją drażni, bądź czego się boi. Negatywnym wzmocnieniem zmuszamy papugę do wykonywania czynności, na które nie ma ochoty. Przykładowo wiele ptaków poddaje się i idzie do klatki tylko po to, aby uniknąć złapania lub obławy właściciela. Pozytywne wzmocnienie uczy papugę co robić, jak się zachowywać. Negatywne wzmocnienie uczy ją czego unikać, obawiać się. Dlatego, złym wyborem jest nadużywanie negatywnego wzmocnienia w stosunku do ptasich podopiecznych.

Dzięki pozytywnemu wzmocnieniu możesz nauczyć papugę odpowiedniego reagowania na twoją prośbę aby weszła do klatki w ciągu zaledwie kilku dni. Po krótkim okresie nauki, w odpowiedzi na prosty sygnał np. "już czas spać" sama będzie schodzić w dół po klatce, a następnie czekać cierpliwie wewnątrz, aż wstaniesz z wygodnego fotela, podejdziesz i zamkniesz klatkę.

Zacznij od włożenia orzeszka, paru ziaren słonecznika lub innego smakołyku do pojemniczka z pokarmem i zobacz czy papuga sama wejdzie do klatki. Możliwe, że będziesz musiał odejść i usiąść z dala od klatki lub nawet wyjść z pokoju, gdyż ptak może się obawiać zamknięcia w klatce. Nie zamykaj klatki podczas pierwszych kilku prób. Niech papuga ma świadomość, że wchodzi do klatki zjeść coś dobrego i może wyjść jeśli ma na to ochotę. Za każdym razem gdy będziesz wkładać smakołyk do klatki powtarzaj sygnał słowny, może to być wyraz, wyrażenie a nawet gest ręką, a następnie czekaj, aż papuga się skusi i wejdzie do klatki. Wkrótce zacznie kojarzyć sygnał z pójściem do klatki po smakołyk. Kiedy już zacznie reagować bez zwlekania, podaj sygnał zanim włożysz smakołyk do klatki i zobacz czy zareaguje. Jeśli tak, to pochwal papugę i podaj jej smakołyk, aby wzmocnić pozytywną reakcję. Jeżeli jednak nie zareaguje na sygnał, oznacza to, że potrzebuje więcej czasu na skojarzenie sygnału z wchodzeniem do klatki. Na tym etapie możesz również zacząć zamykać na chwilkę drzwiczki klatki, podczas gdy papuga będzie w środku jeść smakołyk. Jak skończy jeść, otwórz klatkę aby wiedziała, że nie będzie zamykana za każdym razem, gdy wejdzie do klatki. Kiedy już będziesz musiał definitywnie zamknąć klatkę i zostawić niej papugę na dłuższy czas, daj jej odpowiednio specjalny smakołyk, którego jedzenie zajmie jej chwilę czasu i nie zorientuje się tak szybko, że drzwiczki są zamknięte. Wkrótce się nauczy, że wchodzenie do klatki jest pozytywnym, a nie negatywnym doświadczeniem.

Dominacja, we wszystkich społecznościach, polega na czymś więcej niż na paru calach wysokości. Dominacja wynika z relacji, związków, historii, genetyki. Wiele gatunków zwierząt ma istotne predyspozycje do ustanawiania hierarchii, porządku społecznego. Jednakże, papugi nie kształtują stałych układów hierarchicznych w swoim naturalnym środowisku, tym bardziej układów opartych na wysokości zajmowanej pozycji. Wyjaśnianie tak złożonego zjawiska jak hierarchia na podstawie kilku cali jest bardzo mylące i nie przyczynia się w żaden sposób do zrozumienia zachowań ptaków. Najlepiej unikać antropomorficznych interpretacji i opierać się raczej na naturalnych, rzeczywistych zachowaniach przy ocenie określonych reakcji. Zadawaj kluczowe pytania i dzięki nim szukaj odpowiednich metod do zachęcenia papugi aby reagowała w pożądany przez ciebie sposób, zamiast ją do tego zmuszać. W oczach twojej papugi nigdy nie będziesz jej panem - ale możesz się postarać aby być jej przyjacielem.

Tekst pochodzi ze stron Natural Encounters, którego Steve Martin jest prezydentem. Steve Martin zajmuje się "tresurą" ptaków do specjalnych pokazów. Stworzył program "The World Of Birds Show", który pokazuje w USA w Ogrodach Zoologicznych.

Polska wersja tekstu pochodzi z roku 2003 i pierwotnie była zamieszczona w serwisie Cockatiel czyli Nimfa. Dla serwisu "Cockatiel czyli Nimfa" tłumaczyła Marta Najda.