Wątroba jest narządem układu pokarmowego. Jest bezpośrednio lub pośrednio zaangażowana w większość przemian metabolicznych organizmu. Z punktu widzenia właściciela ptaków jest bardzo ważnym narządem ponieważ u ptaków trzymanych w domach często dochodzi do różnych nieprawidłowości funkcjonowania wątroby. Dlatego warto o tym narządzie wiedzieć więcej.

Trochę anatomii i fizjologii

U ptaków wątroba jest dominującym pod względem wielkości narządem w jamie piersiowo-brzusznej; proporcjonalnie do wielkości zwierzęcia jest znacznie większa niż u ssaków. Ze względu na swoją wielkość i oraz niewielkie rozmiary ptaka, wątroba bezpośrednio styka się z wieloma narządami (np. płuca, serce, worki powietrze) co w przypadku guzów czy powiększenia wątroby może powodować ucisk na te narządy i wtórne problemy.

Szczegółowa budowa wątroby jest różna u rożnych gatunków.

Wątroba generalnie u ptaków składa się z dwóch płatów, z których każdy ma żyłę wrotną i tętnice wątrobową. Prawy płat jest większy. W wątrobie wytwarzana jest żółć, która odgrywa ważną rolę w trawieniu tłuszczów. Najważniejszymi składnikami żółci są sole kwasów żółciowych i barwniki żółciowe. U ssaków najważniejszym barwnikiem jest bilirubina; u większości ptaków barwnikiem tym jest biliwerdyna. Barwniki żółciowe dostają się do żołądka (poprzez wsteczne ruchy jelit) i zabawiają na zielonkawożółto wyściółkę żołądka mięśniowego.

Żółć jest magazynowana i zagęszczana w pęcherzyku żółciowym. Niektóre ptaki nie mają pęcherzyka żółciowego. W takim przypadku prawy i lewy płat wątroby mają osobne przewody wątrobowe, które uchodzą bezpośrednio do ramienia zstępującego oraz wstępującego dwunastnicy. Żółć jest więc wydzielana bezpośrednio do dwunastnicy. Z papug na pewno pęcherzyka nie posiadają papużki faliste, natomiast posiadają papugi z grupy kakadu i jest to podawane jako cecha odróżniająca kakadu od innych papug.

Wątroba spełnia wiele funkcji. Wytwarzana przez wątrobę żółć odgrywa istotną role w trawieniu tłuszczów poprzez ich emulgację co umożliwia wchłanianie w jelicie cienkim. Poza tym regulują procesy syntezy cholesterolu. Kwasy żółciowe aktywują wytwarzanie w trzustce enzymów amylazy i lipazy, które są konieczne do trawienia skrobi i tłuszczów.

W miąższu wątroby zachodzi glukonogeneza. Jest to proces powstawania glukozy z niecukrowych prekursorów. W wątrobie mają miejsce także inne przemiany węglowodanów.

Poza udziałem w przemianie tłuszczów i cukrów, wątroba bierze też udział w przemianach białek i aminokwasów. Odbywa się w niej rozkład aminokwasów, synteza mocznika i kwasu moczowego (u ptaków mocz wydalany jest w postaci kwasu moczowego) oraz m.in. synteza kreatyny czy białek osocza.

W wątrobie syntetyzowane są także niektóre hormony i białka układu dopełniacza (przez co wątroba ma udział także w funkcjach obronnych organizmu).

Oprócz funkcji związanych z syntezą różnych substancji, wątroba ma także funkcję magazynującą. Magazynowane w niej są: glikogen, tłuszcze, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, kobalamina, kwas foliowy, miedź i żelazo.

Bardzo ważną funkcją wątroby jest jej udział w procesie detoksykacji oraz wydalania substancji endogennych. Wiele toksyn ulega w niej inaktywacji, a na następnie wydaleniu. Dotyczy to przede wszystkim substancji, które rozpuszczają się w tłuszczach oraz słabo rozpuszczają się w wodzie w związku z czym nie mogą być wydalone przez nerki. Przede wszystkim są to hormony (np. steroidy), różne składniki pokarmowe oraz przede wszystkim leki.

Wątroba jest narządem szczególnie wrażliwym na działanie rożnych czynników metabolicznych, mikrobiologicznych, zaburzeń w krążeniu oraz działanie wszelkich toksyn. W części przypadków proces chorobowy toczy się pierwotnie w wątrobie, w części chorobowe zajęcie wątroby jest wtórne.

Z powodu dość dużej rezerwy czynnościowej początkowe stadia uszkodzenia wątroby na ogół nie dają objawów. Jednak w późniejszych stadiach, zwłaszcza z powodu zaburzeń w krążeniu i przepływie żółci, choroby wątroby stają się zagrożeniem dla życia. W stadiach, w których nie ma objawów klinicznych. możliwe jest wykrycie zaburzeń funkcjonowania wątroby w badaniach laboratoryjnych.

Wątroba jest organem, który łatwo regeneruje sie w przypadku uszkodzenia (chyba, że uszkodzenie jest gwałtowne i bardzo szybkie), w przeciwieństwie do np. nerek. Usunięcie nawet 75 % miąższu wątroby nie powoduje u zdrowego pacjenta większych zaburzeń, a masa narządu odbudowuje się w procesie regeneracji w ciągu kilku tygodni. Operacje takie przeprowadzane są u ludzi, u ptaków jest to znacznie bardziej problematyczne.

Jak widać z przedstawionych wyżej (w dużym skrócie) funkcji wątroby na jej prawidłowe działanie olbrzymi wpływ ma żywienie. Natomiast uszkodzenie następuje przede wszystkim w wyniku nieprawidłowego żywienia oraz zjedzenia substancji zawierających toksyny. Wpływ na wątrobę ma bardzo dużo leków, nie wszystkie mają działanie hepatotoksyczne (toksyczne dla wątroby), ale wiele ma działanie obciążające wątrobę (wątroba musi ciężej pracować aby metabolizować i wydalić lek).

Uszkodzenie wątroby

Z morfologicznego punktu widzenia wątroba jest narządem o nieskomplikowanej budowie morfologicznej. Niezależnie od przyczyny możliwe jest pięć podstawowych odpowiedzi na czynniki uszkadzające.

Zapalenie jest to uszkodzenie komórek wątroby spowodowane napływem do wątroby komórek nacieku zapalnego. Często przyczyną uszkodzenia wątroby są limfocyty T. Zniszczone komórki są fagocytowane przez makrofagi. Tworzą się wtedy nacieki zapalne w niezmienionym poza tym miąższu wątroby. Możliwe są także reakcje ziarniniakowe, które mogą zostać wywołane przez ciała obce, mikroorganizmy oraz wiele leków. Uszkodzenie w wyniku zapalenia jest odwracalne.

Zwyrodnienie to uszkodzenie komórek wątroby przez czynniki toksyczne lub reakcje immunologiczne. Zwyrodnienie może zostać spowodowane zastojem żółci, a także gromadzeniem sie różnych substancji. Zwyrodnienie jest procesem odwracalnym.

Śmierć komórki następuje w wyniku działania rożnych czynników; śmierć komórki może nastąpić w wyniku apoptozy lub martwicy. Obumierać mogą pojedyncze komórki lub większe obszary miąższu. Przyczynami śmierci komórek mogą być toksyny (także leki), mechanizmy immunologiczne, a także np. niedokrwienie. Przy martwicy, jeśli tylko nie zostanie uszkodzony łącznotkakowy "szkielet" wątroby, może nastąpić całkowita regeneracja.

Włóknienie jest procesem naprawy tkanek i polega na zastępowaniu niezregenerowanych komórek tkanką łączną. W wątrobie jest odpowiedzią na zmiany zapalne lub bezpośredni wpływ toksyn. Włóknienie powoduje zmiany w przepływie krwi przez wątrobę oraz w perfuzji komórek wątrobowych. Włóknienie jest w zasadzie nieodwracalnym uszkodzeniem wątroby.

Marskość jest procesem dzielenia się wątroby na guzki zbudowane z regenerujących komórek otoczonych tkanką łączną włóknistą. Następuje to wraz z rozwojem uszkodzenia i włóknienia, jest to schyłkowa faza uszkodzenia wątroby.

Diagnostyka chorób wątroby

Wiele chorób wątroby daje zewnętrzne objawy niezwiązane na pierwszy rzut oka z wątrobą. Jest to spowodowane udziałem wątroby w wielu procesach metabolicznych. Objawy te jednak nie są charakterystyczne i mogą występować także w innych przypadkach, niezwiązanych z wątrobą.

Objawy zewnętrzne mogące wskazywać na problem z wątrobą:

• zielone lub żółte zabarwienie "moczu" w odchodach;
• brązowawe przebarwienia na zielonych piórach;
• czerwone i pomarańczowe pióra poza obszarami naturalnego występowania tego koloru (u gatunków, u których taki kolor naturalnie występuje);
• ciemniejszy i mocniejszy żółty kolor;
• przerastający dziób i pazury;
• nadmiernie łuszczący się dziób.

Powyższe objawy nie muszą świadczyć o kłopotach wątroby, ale zawsze jak wystąpią należy brać pod uwagę jakieś nieprawidłowości w funkcjonowaniu wątroby.

Inne objawy mogące występować w przypadkach chorób wątroby to duszności, wymioty, nienormalne pierzenie, wodobrzusze i nadmierne pragnienie. Papugi chorujące na wątrobę mogą skubać pióra i drapać się. Pióra mogą być skubane w miejscu gdzie po skórą znajduje się wątroba lub na całym ciele (wiąże się to z odkładaniem się barwnika pod skórą co powoduje świąd).

U małych ptaków oraz piskląt przez skórę może być widać zmieniony kolor wątroby. Można też wymacać powiększenie organu. Powiększenie widać też na zdjęciach rentgenowskich. Możliwe jest także wykonanie USG. Ostatecznym potwierdzeniem wielu chorób wątroby jest biopsja i badania histologiczne.

Przy rozważaniu kwestii problemów z wątrobą ważne jest zastanowienie się czy papuga miała dostęp do jakiś toksyn (np. trujące rośliny), brała jakieś leki, chorowała na coś co może powodować uszkodzenie wątroby. Bardzo ważne jest też przeanalizowanie diety.

Występująca u saków żółtaczka u ptaków jest bardzo rzadka. Żółte zabarwienie skóry często jest wynikiem odkładania sie w warstwie tłuszczu podskórnego żółtych barwników -karotenoidów.

Badanie krwi

Przy diagnozowaniu problemów związanych z wątrobą pomocne jest badanie krwi, zarówno morfologia jak i biochemia. Przy morfologii ważny jest przede wszystkim hematokryt i białe krwinki. Z badań biochemicznych, podobnie jak u ludzi, trzeba sprawdzić AST, ALT, białko całkowite, kwasy żółciowe. Ponieważ u ptaków nie występuje bilirubina nie robi się badań na bilirubinę.

Nie dla wszystkich gatunków papug określone są normy, ale nawet jak nie ma dokładniejszych norm, to badanie krwi może uprawdopodobnić przypuszczenia wysnuwane na podstawie objawów.

Aminotransferaza alaninowa (ALT) występuje w wątrobie oraz mięśniach szkieletowych. Jej podwyższona aktywność może wskazywać na uszkodzenia wątroby; ale może świadczyć także o procesach naprawy uszkodzonej wątroby.

Aminotransferaza asparaginianowa (AST) jest enzymem, który występuje w wątrobie i mięśniach poprzecznie prążkowanych, a także erytrocytach. Wzrost aktywności może świadczyć zarówno o uszkodzeniach wątroby, jak i mięśni. Podwyższony poziom występuje też w przypadku hemolizy w czasie której enzym uwalniany jest z uszkodzonych erytrocytów.

Dehydrogenaza glutaminianowa (GLDH), jest najbardziej specyficznym enzymem wątrobowym dla niektórych gatunków ptaków (nie papug). GLDH zlokalizowana jest w mitochondriach komórek wątrobowych dlatego jej zwiększona aktywność świadczy o poważniejszych uszkodzeniach wątroby. W przypadku papug wiadomo, że dla papużek falistych nie jest to specjalnie diagnostyczny enzym ponieważ jego aktywność jest niewielka. Zwiększenie aktywności notowano u amazonek chorych na chorobę Pacheco (z martwicami wątroby).

Wyniki badań aktywności enzymów mogą dać informacje o uszkodzeniach i stanie komórek wątroby, ale nie o funkcjonowaniu narządu. W związku z tym jeśli papuga jest chora na jakąś chorobę wątroby, która nie powoduje uszkodzenia komórek wątroby, to badanie krwi nic nie wykaże. Nie można też opierać diagnozy o chorobie wątroby na podstawie jedynie badań krwi.

Trzeba pamiętać, że iniekcje domięśniowe podane do 5 dni przed pobraniem krwi mogą zafałszować wyniki ze względu na podwyższoną aktywność enzymatyczną związaną z uszkodzeniem mięśnia.

Dodatkowych informacji może dostarczyć badanie poziomu kwasów żółciowych. W niektórych przypadkach chorób wątroby poziom enzymów jest w normie, a tylko poziom kwasów żółciowych jest podwyższony. W przewlekłych chorobach wątroby, w przypadku robienia okresowych badań krwi, często obserwuje się zmiany w aktywności zarówno enzymów jak i poziomu kwasów żółciowych - w pewnych okresach jedno i drugie może być w normie.

Badania krwi zaleca się powtarzać.

Choroby infekcyjne

Wiele bakterii może spowodować u ptaków zapalenie wątroby. U papug zapalenie wątroby często związane jest z chlamydofilozą. W takich przypadkach obserwuje się na zdjęciach rentgenowskich powiększenie wątroby i śledziony.

U papug z uszkodzeniami wątroby związany jest przede wszystkim wirus choroby Pacheco (jeden z herpeswirusów), u innych ptaków są to inne herpeswirusy. Poza herpeswirusami z wątrobą mogą być związane zakażenia adenowirusami, polyomawirusami, reowirusami oraz koronawirusami.

Pasożyty także mogą powodować problemy z wątrobą lub przewodami żółciowymi. Najczęściej są to przywry, które jednak u papug są bardo rzadkie. Częściej można spotkać się z pierwotniakami. Tutaj wymienić trzeba Trichomonas oraz toksoplazmę i atoksoplazme, a także Microsporidium.

Choroby nieinfekcyjne

Nieinfekcyjne choroby wątroby są bardzo częste u ptaków trzymanych w domach; są też jedną z najczęstszych przyczyn śmierci papug. Niestety wynika to przede wszystkim ze złego żywienia.

Choroby metaboliczne i spichrzeniowe

Choroby spichrzeniowe spowodowane są gromadzeniem się w tkankach i komórkach produktów przemiany materii. Gromadzenie się różnych substancji w wątrobie powoduje najczęściej jej powiększenie. U ludzi wiele chorób tego typu ma podłoże genetyczne.

Żelazica (hemochromatoza, hemosyderoza uogólniona) występuje u niektórych papug (przede wszystkim lor i lorys). Choroba ta polega na nadmiernym gromadzeniu żelaza w tkankach, z czego najczęściej obserwuje się gromadzenie żelaza w wątrobie. Przyczyny nie są znane. Są gatunki ptaków (np. gwarki), które mają tendencję do czegoś takiego - ptakom tym należy podawać specjalny, zawierający mało żelaza, pokarm. Być może są to jakieś gatunkowe cechy metabolizmu. U ludzi hemochromatoza jest chorobą dziedziczną. Przyczyną mogą być też osobnicze wrodzone wady metabolizmu, a także za dużo żelaza w pożywieniu. W wyniku zaburzeń metabolizmu następuje zwiększona absorpcja żelaza z przewodu pokarmowego, a nadmierne gromadzenie żelaza powoduje śmierć komórek wątroby i prowadzi do marskości.

Amyloidoza spowodowana jest pozakomórkowym odkładaniem się w tkankach złogów nieprawidłowego białka zwanego amyloidem. W wątrobie amyloid odkłada się w przestrzeniach okołozatokowych. Może spowodować powiększenie wątroby, ale rzadko jest przyczyną klinicznie istotnych zaburzeń czynności wątroby. U ptaków amyloidoza jest często powiązana z chronicznymi infekcjami takimi jak np. zapalenie podeszwy, gruźlica czy aspergiloza.

Z wątrobą mogą być związane też inne choroby spichrzeniowe ponieważ wątroba magazynuje też inne substancje. Poza opisanym wyżej odkładaniem żelaza może to być także odkładanie np. miedzi czy złogów glikogenu.

W postaci trzewnej skazy moczanowej dochodzi do odkładania się kwasu moczowego w różnych narządach, w tym w wątrobie. Prowadzi to do martwic i odczynu zapalnego.

Najpowszechniejszą chorobą metaboliczną występującą u papug jest stłuszczenie wątroby (tłuszczowe zwyrodnienie wątroby). Przyczyną stłuszczenia jest upośledzenie metabolizmu kwasów tłuszczowych. Tłuszcz gromadzony jest w postaci wakuoli w cytoplazmie komórek. Ponieważ komórki wątroby odgrywają główną rolę w tym metabolizmie, więc to w nich najczęściej dochodzi do stłuszczenia. Jej przyczyną jest nieodpowiednia dieta, przede wszystkim niedobory biotyny, choliny i metioniny oraz podawanie pokarmu wysokoenergetycznego, a także niedobory białka w pożywieniu. Przyczyną stłuszczenia może być także głodzenie i z drugiej strony otyłość. Wbrew powszechnym opiniom głównym problemem nie jest dieta obfita w tłuszcz, u ludzi najczęstszym powodem stłuszczenia wątroby jest alkohol. Niestety bardzo dużo ptaków trzymanych w domach jest karmiona pokarmami wysokoenergetycznymi i niedoborowymi. Każda dieta oparta wyłącznie lub prawie wyłącznie a ziarnie predysponuje do stłuszczenia wątroby. Stłuszczenie jest procesem odwracalnym o ile ustąpi działanie czynnika je wywołującego.

choroby układu krążenia

Wątroba jest narządem bardzo dobrze ukrwionym. Krew doprowadzana jest zarówno przez naczynia tętnicze (tętnica wątrobowa) jak i żylne (żyła wrotna). Wszelkie nieprawidłowości w związanym z wątrobą układzie krwionośnym mogą powodować choroby wątroby, może tez być odwrotnie, choroby wątroby mogą powodować choroby związane z układem krążenia. Może być też tak, że pewne zmiany w wątrobie wywołują choroby krążenia, a te z kolei powodują inne uszkodzenia wątroby.

Nadciśnienie wrotne definiowane jest jako trwale podwyższone ciśnienie w żyle wrotnej. Najczęstszą przyczyną są choroby wątroby. Jednocześnie nadciśnienie wrotne prowadzi do przekrwienia wątroby z powodu zastoju krwi. W fazie ostrej wątroba jest powiększona, a w dalszym postępie choroby dochodzi do innych zmian wątroby m.in. włóknienia. W takim przypadku biopsja może doprowadzić do krwotoku.

Niedokrwienie wątroby może być spowodowane bakteryjnymi zapaleniami wsierdzia. Najczęściej spowodowane jest ono paciorkowcami i gronkowcami, ale obserwuje się też inne bakterie, np. Pasteurella.

nowotwory

Nowotwory wątroby mogą być pierwotne (łagodne i złośliwe) oraz wtórne (z przerzutów). Nowotwory pierwotne to np. gruczolak wątrobowokomorkowy, gruczolak z przewodów żółciowych naczyniak krwionośny, rak wątrobowokomórkowy, raki wywodzące się z dróg żólciowych. Najczęstsze nowotwory złośliwe wątroby to przerzuty. Zajęcie wątroby odbywa się drogą krwi. U ptaków najczęściej dochodzi do przerzutów nowotworów z nerek, trzustki oraz mięśniaków mięśni poprzecznie prążkowanych, a także nowotworów układu chłonnego i białaczek.

zatrucia

Wątroba jest głównym narządem, który metabolizuje leki oraz odtruwa organizm. Z tego względu jest szczególnie narażona na związane z toksynami uszkodzenia. Uszkodzenie może nastąpić natychmiast, a może rozwijać sie długi czas. Tak jak wspominałam wcześniej, powolne uszkadzanie wątroby może przez bardzo długi czas nie dawać żadnych klinicznych objawów.

U ptaków trzymanych w domach stosunkowo często dochodzi do zatruć. Przyczyną mogą być zarówno rośliny doniczkowe jak i wiele substancji znajdujących się w domach, w tym także leki. Zatrucie, z negatywnymi skutkami dla wątroby, może być także spowodowane złej jakości karmą.

Rośliny powodujące uszkodzenie wątroby: nasiona rzepaku, rącznik, szczwół plamisty, oleander, szczawik (Oxalis spp), owoce awokado i sporo innych. (zobacz artykuł o trujących roślinach).

Substancje powodujące uszkodzenie wątroby: arsen, fosfor, czterochlorek węgla (aktualnie reglamentowany i rzadko używany), halotan, metoksyfluran, pestycydy, metale ciężkie.

Degeneracja i martwice komórek wątroby mogą być skutkiem zjadania pokarmu zanieczyszczonego mikotoksynami, zwłaszcza aflatoksyną. Dla papug szczególnie niebezpieczne są orzeszki ziemne, w których często rozwija się grzyb Aspergillus, który produkuje aflatoksynę. Zanieczyszczona mikotoksynami może też być zwykła karma ze sklepu. Uszkodzenia wątroby wynikające z zatrucia mikotoksynami są, obok stłuszczenia wątroby, najczęstszymi chorobami wątroby u ptaków.

Uszkodzenie wątroby powoduje też sporysz, który czasem może znajdować się w zbożu.

Encefalopatia wątrobowa

Nie jest chorobą, jest powikłaniem zarówno ostrej jak i przewlekłej niewydolności wątroby. Jest dobrze udokumentowana u ludzi oraz innych ssaków, u ptaków bardzo mało wiadomo na jej temat, jest jednak notowana. Objawami są różnego nasilenia zaburzenia świadomości od niewielkich zmian w zachowaniu do śpiączki i śmierci. Przyczyną jest zatrucie mózgu w wyniku zaburzeń metabolicznych.

Urazy

Urazy wątroby są bardzo rzadkie u ptaków trzymanych w domach ponieważ potrzebna jest do nich dość duża siła. U ptaków dochodzi do nich najczęściej w wyniku potracenia przez samochód.

Postępowanie i leczenie

Leczenie i postępowanie zależy od choroby i jej przyczyny.

Najważniejszym postępowaniem jest jednak stosowanie odpowiedniego żywienia. Wiele papug jest żywionych samym ziarnem, co zawsze prowadzi do uszkodzenia wątroby, często jednak przez długi czas nie daje objawów klinicznych. W ziarnie brakuje choliny, biotyny i metioniny. Ziarno jest też pokarmem wysokoenergetycznym i ubogim w białko, który podawany ptakom mającym mało ruchu (zamkniętym w klatce, albo wypuszczanym na krótki czas), często prowadzi do stłuszczenia wątroby.

Innym problemem jest ziarno złej jakości, zanieczyszczone mikotoksynami. Niestety mikotoksyny są do wykrycia jedynie w laboratorium, a badania nie są tanie. Jedyną możliwością jest więc kupowanie dobrej jakości karmy znanych i renomowanych firm. Tanie karmy na ogół mają złą jakość. Z powodu możliwości zanieczyszczenia mikotoksynami powinno się też unikać orzeszków ziemnych. W Polsce zarażona jest też często suszona kukurydza. Ziarno zanieczyszczone mikotoksynami może też być źródłem zakażenia aspergilozą.

Samodzielnie można stosować preparaty ziołowe oraz podawać świeże rośliny. Najbardziej znana i najpowszechniej występująca roślina o dobroczynnym wpływie na wątrobę to mniszek lekarski. Wysoko ceniona, jako substancja wspomagająca odtruwanie wątroby oraz jej regenerację, jest sylimaryna, która występuje w ostropeście plamistym. Wyciąg z ostropestu, pod handlową nazwą Silivet, można kupić w każdej lecznicy weterynaryjnej. Silivet występuje w dwóch postaciach, dla psów i kotów oraz dla gołębi. Więcej o sylimarynie i Silivecie. Innym preparatem ziołowym jest Sodiazot, który oprócz pewnego działania na wątrobę, ma jednak głownie działanie na nerki.

Na rynku istnieją też inne preparaty mające wpływ na wątrobę, ich użycie powinno być jednak konsultowane z lekarzem.

Źródła: "Clinical Anatomy and Physiology of Exotic Species" B. O'Malley; "Anatomia zwierząt" (cz. 3 Ptaki) H. Kobryń, F. Kobryńczuk; "Ornitologia ogólna" D. Ferens, R. J. Wojtusiak; "Fizjologia zwierząt domowych" V. von Engelhardt; "Fizjologia zwierząt" T. Krzymowski; "Colour Atlas of Avian Anatomy" J. McLelland; "Patologia" S. L. Robbins, V. Kumar, R. S. Cotran; "Patologia" A. Stevens, J. Lowe; "Avian Medicine and Surgery in Practice" B. Doneley; "Avian Medicine: Principles and Application" G. Harrison, L. Harrison, B. Ritchie; "Clinical Avian Medicine" G. Harrison, T. Lightfoot; "Leitensymptome bei Papageien und Sittiche" M. Pees