Artykuł ten powinien być czytany po przeczytaniu artykułu o nerkach.

Dna moczanowa jest chorobą (według niektórych autorów tylko objawem, a nie chorobą samą w sobie) spowodowaną odkładaniem się kwasu moczowego w stawach oraz narządach wewnętrznych.

Z papug na skazę moczanową szczególnie podatne są papużki faliste i w mniejszym stopniu nimfy, a z innych ptaków kanarki. Problem dotyczy zwłaszcza ptaków, które pobierają mało wody. Niektórzy weterynarze uważają, że u tych gatunków przyczyny dny są inne niż u ptaków, które w naturze żyją w wilgotnym środowisku i  pija dużo wody.

Różnice między ssakami, ludźmi a ptakami

W rozpatrywaniu problemu dny moczanowej bardzo ważne jest zrozumienie różnic w fizjologii ssaków i ptaków, ponieważ ze względu na te różnice nie można mówić o dnie moczanowej u ptaków tak samo jak o dnie moczanowej u ludzi.

U ssaków kwas moczowy jest końcowym metabolitem puryn. Większość ssaków wytwarza enzym - urykazę - który zamienia kwas moczowy na alantoinę i wydala resztki z przemian azotowych w postaci mocznika. Ludzie, małpy człekokształtne i psy dalamtyńczyki nie posiadają urykazy w związku z tym wydalają także większe ilości kwasu moczowego. Ptaki natomiast wydalają resztki azotowe głownie w postaci kwasu moczowego. Dlatego też dna moczanowa u ptaków różni się od tej u ludzi, a u innych ssaków występuje bardzo rzadko.

U ludzi dna moczanowa w dużej części jest dziedziczna. U ptaków dziedziczność dny moczanowej zaobserwowano jedynie u pewnych linii drobiu, choć dziedziczność dny stawowej u papug jest rozpatrywana. Cechą dny moczanowej jest podwyższone stężenie kwasu moczowego w surowicy (hiperurykemia), jednak u ludzi nie zawsze przy hiperurykemii rozwija się dna. U ludzi stawowa dna moczanowa występuje prawie wyłącznie u mężczyzn, u kobiet zdarza się po menopauzie. U ptaków nie ma zależności związanych z płcią (chociaż spotkałam w jednym opracowaniu informację, że stawowa dna częściej występuje u samców).

Produkcja kwasu moczowego

W pożywieniu ptaki pobierają białko, które w procesach trawienia rozkładane jest na aminokwasy, które wykorzystywane są jako składniki budulcowe dla organizmu. Część aminokwasów jest spalana w wątrobie w celu dostarczenia energii. W wyniku tych przemian ostatecznie pozostaje kwas moczowy, który wraz z krwią wędruje do nerek i jest poprzez nie wydalany w postaci soli kwasu moczowego. W odchodach ptaków widoczny jest jako biały nalot pokrywający kał. Około 90 % kwasu moczowego wydalane jest poprzez kanaliki nerkowe. W momencie uszkodzenia kanalików wydalanie kwasu moczowego zostaje zahamowane (lub zmniejszone), a jego poziom we krwi wzrasta.

Patogeneza dny moczanowej

W momencie kiedy poziom kwasu moczowego we krwi (z jakiegokolwiek powodu) podnosi się powyżej pewnej granicy (ok. 15 mg%), jego złogi wytrącają sie i odkładają w różnych tkankach. W wyniku powstają złogi moczanów w różnych tkankach co nazywane jest dną (skazą) moczanową. Czasem tworzą się krystaliczne agregaty zwane guzkami dnawymi, które odkładają się w stawach powodując ich zniekształcenie.

Podwyższone stężenie kwasu moczowego może być spowodowane zwiększeniem jego produkcji lub zmniejszonym wydalaniem.

W formie trzewnej na często nie dochodzi do reakcji zapalnej, a śmierć następuje na skutek niewydolności nerek. W formie stawowej dochodzi do reakcji zapalnej i to odpowiedź immunologiczna organizmu jest odpowiedzialna za chorobę (dokładnie jest to omówione niżej).

Objawy

Objawy dokładniej zostaną omówione niżej, ale tutaj je zebrałam i wyeksponowałam.

• kulawizny (stawowa);
• niechęć do chodzenia (stawowa);
• niechęć do latania (stawowa);
• obrzęki na stawach łapek, nóg oraz skrzydeł (stawowa);
• nadmierne pragnienie (polidypsja);
• spadek apetytu;
• zły stan piór;
• skubanie piór;
• osowiałość;
• wydalanie zwiększonej ilości kwasu moczowego ("białej" części odchodów).

Ogólnie złe samopoczucie papużki z stawową dną (więcej zdjęć tej papużki niżej)
(zdjęcie: Taesha)

Formy dny moczanowej

Rozróżnia się dwie formy skazy moczanowej: trzewną i stawową. Forma trzewna dzieli się na ogólną i nerkową.

Forma stawowa jest na ogół uważana za formę chroniczną (przewlekłą), a trzewna za ostrą. Niektórzy autorzy podają, że wyjątkowo obie formy występują razem. Na ogół jednak choroba przybiera albo formę stawową, albo trzewną. Poza tym przyczyny obu form nie są takie same.

W typowej formie trzewnej złogi kwasu moczowego mogą odkładać się w okolicach stawów, nie są jednak widoczne w przeciwieństwie do formy stawowej, w której odkładające się w stawach kryształki są wyraźnie widoczne przez skórę (w formie trzewnej nie tworzą one guzków dnawych). Forma trzewna ma najprawdopodobniej znacznie mniej bolesny przebieg, kończy się jednak szybką śmiercią ptaka. Forma stawowa jest przewlekła, nie kończy się szybko śmiercią, jest jednak bardzo bolesna.

Forma trzewna

Dna moczanowa trzewna polega na odkładaniu się złogów kwasu moczowego na błonach surowiczych różnych organów; najczęściej jest to wątroba, osierdzie, nasierdzie, a także błony surowicze żołądków. Mogą jednak odkładać się w każdej innej tkance. Złogi moczanów mogą wyglądać jak białoszara pokrywa kredowa. W formie tej nie tworzą się na ogół guzki dnawe. Złogi moczanów prowadzą do zmian degeneracyjnych i martwic; możliwe są także obrzęki i krwawienia.

Częstym miejscem osadzania się złogów moczanów jest osierdzie. Moczany mogą mieć postać krystaliczną lub bezpostaciową. Objawy są podobne jak w przypadku zapalenia osierdzia spowodowanego infekcjami. Możliwe są ogniskowe martwice.

Złogi moczanów na osierdziu (widać też nalot na innych narządach)
(zdjęcie: "Essentials of Avian Medicine & Surgery" B. Coles)

Innym typowym miejscem odkładania się moczanów u ptaków z trzewną formą dny moczanowej jest torebka wątroby. Na ogół jest to wtórne do niewydolności nerek oraz niedostatecznej ilości wody. Cała torebka wątroby może zostać wypełniona białoszarymi nalotami moczanów. Mogą być obserwowane także zmiany w samym miąższu narządu. Na ogół są to złogi bezpostaciowe. Odpowiedzią na złogi moczanów jest, podobnie jak w poprzednim przypadku, reakcja zapalna oraz późniejsze martwice.

W  formie trzewnej mogą zostać także zaatakowane ścięgna i więzadła, zwłaszcza przedramienia i nóg.

Odkładanie się kryształków kwasu moczowego jest związane z upośledzeniem funkcjonowania nerek i układu wydalniczego w związku z czym forma trzewna skazy moczanowej powiązana jest z różnymi chorobami nerek i jest wtórna wobec nich. Do skazy moczanowej mogą prowadzić zarówno przewlekłe jak i ostre choroby nerek, które z kolei mogą mieć różne przyczyny, m.in. infekcje, zakażenia grzybicze, zakażenia mikotoksynami (ptaki są na nie bardzo wrażliwe), zatrucia.

Odwodnienie jest ważnym czynnikiem, który może bezpośrednio prowadzić do zmniejszonego wydalania kwasu moczowego i jego osadzania się w tkankach, bez wcześniejszych uszkodzeń nerek. Inne czynniki mogące wywołać zarówno niewydolność nerek jak i dnę moczanową to: wysokobiałkowa dieta (ale uboga w lizynę) z równoczesnym niskim poziomem węglowodanów, braki żywieniowe (witaminy i składniki mineralne), bezczynność, stres (np. podczas wystaw, transportu). Chorobie sprzyja niedobór witaminy A oraz za duża dawka wapnia w diecie. Jatrogenna postać tej choroby może być spowodowana przez długotrwałe podawanie kokcydiostatyków i sulfonamodów zwłaszcza w powiazaniu z odwodnieniem, a także niesterydowych leków przeciwzapalnych (leków uszkadzających nerki). U drobiu skaza moczanowa występuje też w przypadku zakażenia wirusami, największe znaczenie mają nefropatogenne szczepy zakaźnego zapalenia oskrzeli (szczepy te są obecne w Polsce).

Objawy są niespecyficzne, najczęściej jest to ogólnie zły stan zdrowia (brak apetytu, osłabienie, depresja) i następująca w krótkim czasie śmierć. Ptaki na ogól mają zwiększone pragnienie, często pióra są w złym stanie. W odchodach może znajdować się większa ilość kwasu moczowego ("białej części"). Choroba jest w zasadzie nie do zdiagnozowania (złogi moczanów można zobaczyć dzięki endoskopii). Jest też nieuleczalna.

Trzewna dna stawowa występuje u piskląt (forma stawowa raczej u dorosłych ptaków). Związane jest to ze złą dietą, zwłaszcza u ptaków ręcznie karmionych. Przyczynami są nadmierne dawki witaminy D, wapnia oraz zawierający za dużo białka pokarm, a także podawanie za małej ilości wody co prowadzi do odwodnienia. Przyczyny mogą być też związane z nieprawidłową inkubacją jaj, zwłaszcza w warunkach sztucznej inkubacji w inkubatorze. Objawy dny u piskląt to na ogół niechęć do picia oraz zagęszczony biały kałomocz (z dużą ilością kwasu moczowego).

Forma stawowa

Stawowa dna moczanowa występuje najczęściej u ptaków egzotycznych i gołębi; z drobiu u gęsi; u kur jest rzadsza.

W stawowej dnie moczanowej moczany wytrącają sie i osadzają w stawach. U ptaków na ogół moczany są bezpostaciowe, rzadziej wytrącają się kryształy.

Obecność moczanów w stawach wyzwala reakcje immunologiczne organizmu (m.in. są czynnikami chemotaktycznymi  oraz uwalniają dopełniacz), w wyniku których ostatecznie dochodzi do uszkodzenia stawów.

W maziówce i jamie stawów gromadzą się neutrofile oraz makrofagi. Fagocytoza moczanów wyzwala uwalnianie uszkadzających wolnych rodników oraz leukotrienów, a rozpadające się granulocyty wydzielają enzymy lizosomalne. Makrofagi po wchłonięciu kryształów uwalniają kolejne czynniki prozapalne. Czynniki prozapalne z jednej strony wywołują i nasilają reakcję zapalną, a z drugiej pobudzają komórki chrząstki do wydzielania czynników naprawczych, które dodatkowo uszkadzają tkankę. Powoduje to ostre nieinfekcyjne zapalenie stawów.

Dla tej formy dny charakterystyczne jest tworzenie się guzków dnawych, które lokalizują się głównie w okolicach stawów, wiązadeł i ścięgien.  Guzki dnawe mają kolor białawo żółtawy (kremowy) i tworzą jakby wybrzuszenia pod skórą; w późniejszym czasie mogą też obejmować okoliczne tkanki miękkie. Guzki mogą całkowicie zniekształcić nogi. Obrzęki wydają się być bolesne (u ludzi guzki dnawe nie są bolesne) przy dotyku lub poruszaniu się. Zmiany mogą powodować całkowite unieruchomienie kończyny. Skóra w okolicy guzka może przybierać czerwonofioletowy kolor.

(zdjęcie: "Basic Health & Disease in Birds" M. Cannon)

U ludzi tego typu dna jest chorobą w czasie której naprzemiennie występują ostre napady dny (ostre fazy zapalenia) i okresy międzynapadowe. Ostre ataki dny przemijają po kilku dniach lub tygodniach. U ludzi same guzki dnawe nie są bolesne, ból w czasie choroby związany jest z reakcją zapalną. Nie spotkałam się z takim opisem dny u ptaków, ale prawdopodobnie wygląda ona podobnie.

W stawowej dnie nie obserwuje się osadzania złogów moczanów w narządach wewnętrznych.

Nie są znane przyczyny. Podawanych jest kilka czynników sprzyjających zachorowaniu na tą formę skazy moczanowej, z których najczęściej wymieniana jest białkowa dieta. Z tym, że chodzi tu raczej nie tyle o wysoki poziom białka, co o złe zbilansowanie aminokwasów, których nierównowaga powoduje wzmożoną produkcję kwasu moczowego. Prawdopodobnie istnieją też przyczyny genetyczne.

Forma stawowa nie musi być związana z hiperurykemią, nie muszą też być obecne wcześniejsze zmiany w nerach - taka spontaniczna forma dny stawowej być może jest właśnie dziedziczna.

Na ostatnim zdjęciu widać też okolicę kloaki ubrudzoną białymi moczanami.
(zdjęcia: Taesha)

W początkowym etapie choroby objawy są bardzo podobne do objawów ostrego zapalenia stawów wywołanego innymi przyczynami. Przede wszystkim ptaki kuleją i ogólnie wykazują niechęć do poruszania się, co związane jest z jednej strony z bolesnością, a z drugiej z ograniczoną ruchomością zajętych stawów. W przypadku zajęcia stawów skrzydeł niechęć obejmuje też lot. Ptaki mogą się skubać. Przyczyny skubania są dwie. Po pierwsze skubanie jest związane z bolesnością lub świądem, a po drugie ptaki, które nie poruszają się mają więcej czasu, który przeznaczają na czyszczenie się. Z czasem czyszczenie przyjmuje patologiczne oblicze i przeradza się w skubanie.

W momencie jak pojawią się wyraźnie widoczne guzki dnawe w zasadzie możliwość błędnej diagnozy jest niewielka. Makroskopowo zawartość guzka dnawego ma konsystencję białoszarej pasty. Ostateczna diagnoza może być postawiona np. po badaniu mikroskopowym pobranej zawartości guzka. Ważne jest odróżnienie dny od infekcji bakteryjnych i ropni, które mogą przybierać podobne formy. W przypadku infekcji bakteryjnych zawartość "guzka" to będzie ropa, mikroskopowo widoczne będą liczne białe ciałka oraz bakterie. Posiew pozwoli zidentyfikować konkretny gatunek bakterii. W pewnych sytuacjach podobne do dny może być zapalenie podeszwy, w tym przypadku jednak ropnie umiejscawiają sie zawsze na spodzie łapki i niekoniecznie w okolicy stawów.

U starszych papug może dochodzić do zmian degeneracyjnych stawów w wyniku przewlekłej dny moczanowej.

Guzki dnawe u papużki falistej
(zdjęcie z Albumu -Hebi)

Zapobieganie

Podstawą zapobiegania wystąpienia skazy moczanowej jest stosowanie odpowiedniej diety oraz zapewnienie odpowiednich warunków środowiskowych. Podstawą profilaktyki jest też zapewnienie stałego dostępu do czystej wody.

Ponieważ ptaki są bardzo wrażliwe na mikotoksyny powinno się stosować tylko dobrej jakości pokarm, który jest wolny od grzybów. Na ogół radzi się zrezygnować w ogóle z podawania papugom orzeszków ziemnych, chyba, że producent zastrzega, że orzeszki są wolne od mikotoksyn (i oczywiście mamy zaufanie do tego konkretnego producenta). Kontrowersyjne jest też podawanie papugom prosa senegalskiego w kłosach. Z jednej strony papugi bardzo to lubią, a taki sposób podania dostarcza im więcej zajęcia niż ziarno w karmniku, ale z drugiej strony kłosy są szczególnie podatne na zagrzybienie. Pamiętajmy, że mikotoksyn nie widać i bez badań laboratoryjnych są one nie do wykrycia.

Postępowanie w razie choroby

Samodzielnie można jedynie zmienić dietę papugi: ograniczyć białko (zwłaszcza zwierzęce), odpowiednio zbilansować podawane aminokwasy, podawać dużo pokarmów zawierających witaminę A (karotenoidy), podawać dodatkowo witaminę A i B12 (po konsultacji z lekarzem co do dokładnej dawki zwłaszcza witaminy A).

Ważne jest podawanie dużej ilości wody. Ptaki, które lubią soki owocowe i warzywne można dodatkowo poić tymi sokami (jednak nawet wtedy papuga musi mieć stały dostęp do czystej wody). Warto też podawać duże ilości warzyw i owoców (szczególnie tych zawierających dużo wody). Absolutnie nie można dopuścić do braku wody i odwodnienia.

Jako leczenie wspomagające zaleca się podawanie wiśni oraz soku z wiśni (świeżych lub mrożonych), ale nie słodkiego kompotu. Niektórzy wątpią w skuteczność soku z wiśni, znam jednak przypadki, w których wydaje się, że sok ten pomógł. Jednak nawet jeśli sok z wiśni nie pomoże, to na pewno nie zaszkodzi.

Być może pomocne jest podawanie kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6. Mają one prawdopodobnie działanie antyzapalne, tak więc w formie stawowej mogą pomóc ograniczyć stan zapalny. Najlepiej podawać pokarmy bogate w te kwasy tłuszczowe pochodzenia roślinnego, a nie w postaci oleju z ryb.

Zaleca się także stworzenie jak najlepszych warunków środowiskowych, zwłaszcza zlikwidowanie wszelkich czynników, które mogą wywoływać u papugi stres, a także unikanie zimna i chłodu.

Papugom, którym niewygodnie siedzi się na normalnych żerdziach, trzeba sprawić specjalne żerdzie, szersze i miękkie. Ptaki takie należy traktować jak niepełnosprawne i specjalnie dostosować ich środowisko.

Należy unikać stosowania różnych cudownych środków polecanych przez niektórych (np. octu jabłkowego).

Leczenie

Generalnie dna uchodzi u ptaków za chorobę nieuleczalną.

Ważne jest nawodnienie papugi. Samodzielnie można tylko zapewnić dostęp do świeżej czystej wody, lekarz może podać płyny nawadniające podskórnie.

W przypadku dny stawowej niektórzy autorzy zalecają aby raz lub dwa razy w tygodniu pędzlować zmienione nóżki jodyną. Guzki dnawe można usuwać chirurgicznie.

Niektórzy lekarze stosują leczenie farmakologiczne, które jednak jest dość kontrowersyjne i na razie dopiero na etapie eksperymentalnym. Największym problemem jest fakt, ze jedyne leki to leki stosowane u ludzi, a jak wspomniałam na początku, fizjologia ludzi i ptaków różni się. Najpopularniejszym lekiem jest allopurinol, którego podstawowe działanie to zablokowanie wytwarzania kwasu moczowego. Ponieważ ptaki wydalają resztki azotowe w postaci kwasu moczowego, to powstaje pytanie: jak pozbędą się tych resztek jak zostanie zablokowane wytwarzanie kwasu moczowego? Jedyne znane mi opracowanie dotyczące prób leczenia tym lekiem opisuje przypadek sokoła (a więc ptaka mięsożernego, więc innego niż papugi). U tego sokoła stosowanie allopurinolu wywołało dnę moczanową, a mniejsze dawki nie zmniejszyły poziomu kwasu moczowego we krwi. Znam jednak przypadek, w którym allopurinol był podawany w dnie stawowej papużce falistej i po jakimś czasie papużka wydaje się być wyleczona (nie wiadomo jednak na razie co będzie za jakiś czas). W tym przypadku zmieniono też dietę i podawano sok z wiśni, nie wiadomo więc co najbardziej pomogło. Nie wygląda jednak na to aby allopurinol zaszkodził.

U ludzi stosuje się kolchicynę, którą próbowano też stosować u ptaków. U kurcząt ogranicza ona stan zapalny spowodowany dną stawową. Kolchicyna ma jednak wiele działań niepożądanych.

Próbuje się też stosować inne leki, ale wszystkich dotyczą te same zastrzeżenia co allopurinolu: dostosowane są one do ludzkiego metabolizmu i układu wydalniczego, a nie ptasiego.

Innymi lekami, juz tylko objawowymi, są niesteroidowe leki przeciwzapalne; przede wszystkim meloxicam. Problem jednak polega na tym, że leki te mają negatywne działanie na nerki, mogą więc dodatkowo pogłębić chorobę. Alternatywa jednak jest taka: albo krótsze życie w miarę bez cierpienia (bólu) albo dłuższe życie ale z bólem.

W sytuacji kiedy zauważymy, że papuga bardzo cierpi (a forma stawowa może być bardzo bolesna i nie powoduje szybkiej śmierci), jedynym rozsądnym wyjściem jest uśpienie ptaka. Podjęcie takiej decyzji jest bardzo trudne dla właściciela, ale w takiej chwili musimy myśleć o papudze, która cierpi i nie ma żadnej szansy na wyleczenie, a jej cierpienie będzie się pogłębiało.

Źródła: "Avian Medicine: Principles and Application" G. Harrison, L. Harrison, B. Ritchie; "Avian Medicine" Self-Assessment Colour Review of, N. A. Forbes, R. B. Altman ; "Basic Health & Disease in Birds" M. J. Cannon; "Clinical Avian Medicine" G. Harrison, T. Lightfoot; "Essentials of Avian Medicine & Surgery" B. Coles; "Leitensymptome bei Papageien und Sittiche" M. Pees; "Choroby drobiu" M. Mazurkiewicz; "Holistic Care For Birds" D. McCluggage, P. L. Higdon; "Patologia" S. L. Robbins, V. Kumar, R. S. Cotran; "Patologia" A. Stevens, J. Lowe; "Gout In Pet Birds" R. Hines (Internet); "Skaza moczanowa u ptaków" K. Bobrek, A. Gaweł, M. Mazurkiewicz Magazyn Weterynaryjny - Choroby ptaków - monografia, maj 2009.